در آستانه دور چهارم مذاکرات غیرمستقیم ایران و ایالات متحده آمریکا با میانجیگری عمان، سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، از پیشرفت‌های تدریجی در این گفت‌وگوها خبر داد و به چالش‌های ناشی از پیام‌های متناقض آمریکا اشاره کرد. در حالی که مقامات آمریکایی بر مواضع سخت‌گیرانه خود درباره غنی‌سازی اورانیوم تأکید دارند، همچنان مذاکرات روند مسقط پا بر جا است و هر دو کشور بر لزوم پایبندی به دیپلماسی و دستیابی به یک توافق جامع واقف هستند.
به گزارش ماد، در آستانه برگزاری دور چهارم مذاکرات غیرمستقیم میان جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا با میانجیگری عمان، تحولات دیپلماتیک وارد مرحله‌ای حساس شده است. این گفت‌وگوها که قرار است روز یکشنبه ۲۱ اردیبهشت‌ماه (۱۱ مه ۲۰۲۵) در مسقط برگزار شود، در حالی انجام می‌گیرد که طرفین همچنان بر مواضع متضاد خود پافشاری می‌کنند و چشم‌انداز دستیابی به توافق، همزمان با امید و تردید، در نوسان است.
سیر مذاکرات از برجام تا مسقط ۲۰۲۵
پس از توافق هسته‌ای موسوم به برجام در سال ۲۰۱۵، روابط ایران و آمریکا شاهد فراز و نشیب‌های فراوانی بوده است. خروج آمریکا از توافق در سال ۲۰۱۸، بازگشت تحریم‌ها و کاهش تدریجی تعهدات هسته‌ای از سوی ایران، منجر به بحرانی طولانی‌مدت شد. از سال ۲۰۲۱ به بعد، تلاش‌هایی برای احیای توافق انجام گرفت که با تغییر دولت‌ها در دو کشور، بارها متوقف یا تغییر مسیر داد.
با این حال، از اواخر سال ۲۰۲۴ و پس از چند دور رایزنی دیپلماتیک میان تهران، واشنگتن و مسقط، مسیر گفت‌وگوها مجدداً فعال شد. سه دور نخست مذاکرات غیرمستقیم در پایتخت عمان، زمینه‌ساز گفتگوهای پیشرفته‌تری شد که اکنون وارد دور چهارم شده است.
دور چهارم مذاکرات ایران و آمریکا در مسقط
سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، روز گذشته در گفت‌وگویی ضمن تشریح آخرین وضعیت و مواضع جمهوری اسلامی، از پیشرفت تدریجی گفت‌وگوها و همزمان دریافت «پیام‌های متناقض» از سوی طرف آمریکایی خبر داد. این در حالی است که مقامات آمریکایی، از جمله فرستاده ویژه رئیس‌جمهور سابق، بر مواضع سخت‌گیرانه خود از جمله عدم پذیرش هرگونه غنی‌سازی اورانیوم توسط ایران تاکید می‌کنند.
عراقچی با اشاره به اینکه زمان و محل دقیق مذاکرات توسط کشور میزبان، عمان، تعیین می‌شود، گفت: دوستان عمانی در خصوص یکشنبه سوال کردند و ما نظر موافق خود را اعلام کردیم. ظاهراً با طرف مقابل هم گفت‌وگو داشته‌اند و تا کنون قرار است که مذاکرات یکشنبه ۲۱ اردیبهشت برگزار گردد.
وی افزود که در خصوص ساعت شروع مذاکرات، منتظر هماهنگی از سوی طرف عمانی هستند.
وزیر امور خارجه ایران با بیان اینکه مذاکرات مسیر خود را به سمت جلو پیش می‌برد، خاطرنشان کرد: طبیعی است که هرچه پیشرفت بیشتری داشته باشیم، به مشورت‌ها و بررسی‌های بیشتری نیازمند خواهیم بود؛ به علاوه، هیئت‌ها برای بررسی مطالب مطرح‌شده به زمان بیشتری احتیاج دارند. اما نکته مهم این است که ما در مسیری رو به جلو حرکت می‌کنیم تا به تدریج وارد جزئیات شویم.
جزئیات دور جدید مذاکرات و تاکید بر رایزنی منطقه‌ای
در همین راستا حشمت‌الله فلاحت پیشه رییس اسبق کمیسیون امنیت ملی درباره جدی شدن مذاکرات ایران و آمریکا و احتمال رسیدن به توافقی جامع در گفت‌وگویی که با ایلنا داشت، اظهار کرد: «مشخص بود که آمریکایی‌ها به میز مذاکره بازمی‌گردند. تمامی شرایط کنونی نشان‌دهنده جدی شدن شرایط مذاکرات است و طرفین تلاش می‌کنند که تکلیف مذاکرات را مشخص کنند. به طور مشخص، تمامی جریانات مخالف دیپلماسی به کار افتاده‌اند و مسائلی که در حال مطرح شدن است، مانند سایت هسته‌ای جدید ایران، همگی با هدف تأثیرگذاری منفی در این رابطه شکل می‌گیرند. این وضعیت نشان می‌دهد که مذاکرات به مرحله نهایی نزدیک می‌شود.»
امنیت منطقه اولویتی جدایی‌ناپذیر از هرگونه تفاهم بین‌المللی است
سیاست ایران از ابتدای مذاکرات رایزنی و مشورت با کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در خصوص روند مذاکرات مسقط بود و در راستای عمل به همین سیاست قرار بود رییس دستگاه دیپلماسی ایران در تاریخ قبلی که برای دور چهارم مذاکرات تعیین شده بود در رم دیداری با اعضای تروئیکای اروپایی داشته باشد که به دلیل لغو مذاکرات ایران و آمریکا، این دیدار هم به تعویق افتاده است.
بر همین اساس عراقچی در صحبت‌های اخیر خود بر اهمیت رایزنی مستمر و اطلاع‌رسانی دائم به کشورهای منطقه تاکید کرد و گفت: پایداری هرگونه توافق احتمالی به میزان زیادی بستگی به ملاحظات و نگرانی‌های کشورهای منطقه در حوزه هسته‌ای و منافع مشترک آنها با ایران دارد.
این موضع ایران پیشتر نیز توسط دیگر مقامات کشور از جمله سخنگوی وزارت امور خارجه مورد تاکید قرار گرفته بود که امنیت منطقه را اولویتی جدایی‌ناپذیر از هرگونه تفاهم بین‌المللی می‌دانند.
پیام‌های متناقض آمریکا/ ایران درجست‌وجوی زبان مشترک
از زمان شروع گفت‌وگوهای ایران و آمریکا مرتبا مواضعی متفاوت از مقامات ایالات متحده آمریکا به گوش رسیده است ابتدا مارکو روبیو وزیر امور خارجه این کشور صحبت از برچیدن تاسیسات هسته‌ای ایران کرد. وی همچنین با یک مثال دروغین مدعی شده بود که کشورهایی که عضو ان‌پی‌تی هستند و سلاح هسته‌ای ندارند اقدام به غنی‌سازی اورانیم نمی‌کنند این اظهارات ضمن اینکه واکنش مقامات کشورمان را در پی داشت، دروغ و بی‌اطلاعی آشکار این مقام آمریکایی را نشان داد. پس از آن رییس‌جمهور آمریکا این موضوع را مطرح کرد و با یک مطلب بی‌اساس مدعی شد کشوری که از نفت برخوردار است نیازی به تاسیسات هسته‌ای ندارد. در رابطه با همین موضوعات وزیر امور خارجه کشورمان روز گذشته با تاکید بر اینکه مواضع ایران در مذاکرات اصولی بوده و مبنای خود را دارد و تغییرناپذیر است، به دریافت پیام‌های متناقض از سوی طرف مقابل اشاره کرد.
عراقچی گفت: ما در مسیر اصولی که طراحی شده حرکت می‌کنیم، اما از طرف مقابل پیام‌های متناقض دریافت می‌کنیم؛ افراد مختلف اظهارنظرهای متفاوتی می‌کنند. حتی گاهی اوقات، حرف‌هایی که یک نفر زده همان روز یا فردای آن، از قول خود عقب‌نشینی می‌کند.
وزیر خارجه کشورمان این تناقضات را بخشی از مشکلات کاری دانست و افزود: برخی معتقدند که این امر به خاطر شروع به کار دولت جدید در آمریکا و اینکه هنوز مستقر نشده‌اند یا مواضع خود را به درستی طراحی نکرده‌اند، رخ می‌دهد. برخی نیز این مسئله را به حساب حیله‌های مذاکراتی می‌دانند. از نظر ما، هر چه که باشد مهم نیست؛ ما مسیر خود را ادامه می‌دهیم و مواضع ما کاملاً روشن است. ما بر مواضع خود استواریم؛ هرجا که منافع مردم ایران تأمین شود، ما به جلو حرکت می‌کنیم و هرجا که منافع تأمین نشود، ایستادگی می‌کنیم.
مواضع آمریکا؛ عدم پذیرش برجام و اصرار بر محدودیت‌های شدید هسته‌ای
در مقابل اظهارات عراقچی، مواضع مقامات آمریکایی همچنان بر عدم بازگشت به چارچوبی مشابه برجام و اعمال محدودیت‌های گسترده بر برنامه هسته‌ای ایران استوار است. استیو ویتکاف، فرستاده ویژه دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا، در مصاحبه‌ای با پایگاه خبری «بریتبارت» گفته بود که ما هرگز با توافقی مانند برجام که به رفع تحریم‌ها و پایان تعهدات ایران منجر شود، موافقت نخواهیم کرد.
وی همچنین مدعی شد: معتقدیم که آنها (طرف ایرانی) نمی‌توانند غنی‌سازی داشته باشند، آنها نمی‌توانند سانتریفیوژ داشته باشند، آنها نمی‌توانند چیزی داشته باشند که به آنها امکان ساخت سلاح را بدهد.
این اظهارات در حالی مطرح می‌شود که دولت فعلی آمریکا هم، به‌رغم اعلام تمایل به دیپلماسی، همچنان بسیاری از تحریم‌های دوره اول ترامپ را حفظ کرده و حتی تحریم‌های جدیدی نیز علیه صنعت نفت ایران وضع نموده است.
ویتکاف در بخش دیگری از سخنانش با لحنی تهدیدآمیز عنوان کرده بود که اگر ایران این اشتباه را مرتکب شود که می‌تواند در مذاکرات زمان را به تعویق بیندازد، جایگزین بدی در انتظار آنها خواهد بود؛ درست همانطور که رئیس‌جمهور ایالات متحده گفته است. این ادعا با اشاره به رویکرد صلح از طریق قدرت دونالد ترامپ بیان شده است، سیاستی که هنوز راستی‌آزمایی نشده است و همچنان در حد یک ادعا باقی مانده است.
مسیر دشوار پیش رو و اهمیت اقدامات اعتمادساز
کارشناسان مسائل بین‌الملل در تحلیل این دور از گفت‌وگوها، ضمن اشاره به پیچیدگی‌های ذاتی مذاکرات هسته‌ای، بر اهمیت اقدامات عملی و اعتمادساز و مدیریت مانع‌تراشی‌ها از سوی مخالفان دیپلماسی از سوی طرفین، به ویژه ایالات متحده، تاکید می‌کنند.
امیرعلی ابوالفتح، تحلیلگر مسائل بین‌الملل در این باره معتقد است: «مشکل این است که آنچه ما به عنوان توافق می‌گوییم، با آنچه آمریکایی‌ها به عنوان توافق می‌گویند، متفاوت است. وگرنه هیچ‌کس مخالف توافق نیست و هیچ‌کس نمی‌آید بگوید من توافق نمی‌خواهم. مخالفین هم در این زمینه وجود دارند؛ این مسأله مخالفت‌هایی هم در ایران دارد و هم در آمریکا، ولی در آمریکا مؤثرتر و قدرتمندتر است. آنچه می‌تواند مذاکرات توافق را به خطر بیندازد، مخالفت در درون ایران نیست، بلکه در درون ایالات متحده است. همانطور که مخالفت‌ها با برجام در داخل کشور ایران هیچ‌گاه منجر به خروج ایران از برجام نشد، با تمام مواضع تندی که اتخاذ شد و در مجلس گفته شد آتش می‌زنیم اما در نهایت جمهوری اسلامی از برجام خارج نشد، بلکه آمریکا آن کشوری بود که خارج شد.
از سوی دیگر، برخی کارشناسان غربی، مانند الی گرانمایه عضو شورای روابط خارجی اروپا (ECFR)، پیشتر در تحلیل‌های خود به این نکته اشاره کرده‌‌اند که موفقیت دیپلماسی نیازمند انعطاف‌پذیری از هر دو طرف و درک واقع‌بینانه از نگرانی‌های امنیتی متقابل است. او همچنین بیان کرد که دولت ترامپ ممکن است تنها در صورت ارائه امتیازی بی‌سابقه از سوی ایران، با غنی‌سازی سطح پایین موافقت کند. وی با اشاره به اینکه ایران هرگز با غنی‌سازی صفر یا برچیدن کامل برنامه هسته‌ای موافقت نکرده، تأکید کرد که فشار بیش از حد واشنگتن می‌تواند مسیر مذاکرات را به‌سوی رویارویی نظامی سوق دهد؛ سناریویی که به گفته او، مطلوب اسرائیل و برخی متحدان آمریکا در کنگره است.
سناریوهای پیش رو؛ از توافق موقت تا شکست کامل
تحلیل‌گران چهار سناریوی اصلی برای آینده مذاکرات مطرح می‌کنند؛
توافق موقت محدود: کاهش سطح غنی‌سازی و نظارت‌های بیشتر در ازای کاهش تحریم‌های نفتی.
ادامه مذاکرات بدون توافق: تمدید گفت‌وگوها در فضایی خاکستری، بدون گشایش اقتصادی محسوس.
شکست مذاکرات: تشدید تحریم‌ها، افزایش فشارها و احتمال تشدید تنش در منطقه.
توافق جامع جایگزین برجام: توافقی جدید با مکانیزم‌های نظارتی گسترده‌تر، در صورت انعطاف دو طرف.
برخی منابع غربی نیز از تلاش اسرائیل و برخی اعضای کنگره آمریکا برای اخلال در روند مذاکرات خبر داده‌اند. الی گرانمایه، تحلیلگر شورای روابط خارجی اروپا، هشدار داده بود که «فشار بیش از حد به ایران می‌تواند راه را به‌سوی تقابل نظامی باز کند.»
امیدواری محتاطانه در سایه چالش‌ها
با وجود اظهارات مثبت وزیر امور خارجه ایران در مورد حرکت رو به جلوی مذاکرات، تداوم مواضع سخت‌گیرانه آمریکا، اعمال تحریم‌های جدید و پیام‌های متناقضی که از واشنگتن ارسال می‌شود، مسیر دستیابی به یک توافق جامع و پایدار را همچنان با چالش‌های جدی مواجه می‌سازد.
به نظر می‌رسد دور جدید گفت‌وگوهای غیرمستقیم، آزمونی دیگر برای سنجش اراده سیاسی طرفین برای عبور از موانع و یافتن راه‌حلی دیپلماتیک برای یکی از پیچیده‌ترین پرونده‌های بین‌المللی خواهد بود. موفقیت این دور از مذاکرات می‌تواند به کاهش تنش‌ها در منطقه کمک شایانی کند، در حالی که شکست آن، نگرانی‌ها در مورد آینده برنامه هسته‌ای ایران و ثبات منطقه‌ای را تشدید خواهد کرد.
